ਨੀਰਾ ਚੰਢੋਕ

ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਜਫਰ ਜਾਲੇ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਵਾਈ। ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਭਰਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਲੇਖ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਰਚੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਜਗਦੰਬਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ: ‘ਸ਼ਹੀਦੋਂ ਕੀ ਚਿਤਾਓਂ ਪਰ ਲਗੇਂਗੇ ਹਰ ਬਰਸ ਮੇਲੇ, ਵਤਨ ਪਰ ਮਰਨੇਵਾਲੋਂ ਕਾ ਯਹੀ ਬਾਕੀ ਨਿਸ਼ਾਂ ਹੋਗਾ।’ ਉਂਝ, ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੁਝ ਲੋਕ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਜਲਸਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਹਾਂ ਉਲਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸੇ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਦਹਵਾਸ ਤੇ ਬਰਬਾਦ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਸਗੋਂ ਦਾਂਤੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਦਿ ਡਿਵਾਈਨ ਕਾਮੇਡੀ’ (ਦੈਵੀ ਨਕਲ) ਦੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਦੁਹਰਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ: ‘‘ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮੀਦ ਗੁਆ ਬੈਠਦਾ ਹੈ।’’

ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆ ਲਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਾਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਕੜੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਤਲਾਸ਼ਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਸੀ।
ਅੱਜ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ‘ਦੁਸ਼ਮਣ’ ਜ਼ੁਬਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਫ਼ਿਰਕੇ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਰਚੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਰਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੇ ਇਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਅਲਖ਼ ਜਗਾਈ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਜ ਨਰਾਇਣ ਚੱਕਬਸਤ (1882-1926) ਲਿਖਦੇ ਹਨ: ‘ਯੇਹ ਖ਼ਾਕ-ਏ-ਹਿੰਦ ਸੇ ਪੈਦਾ ਹੈਂ ਜੋਸ਼ ਕੇ ਅਸ਼ਾਰ/ ਹਿਮਾਲਾ ਸੇ ਉਠੇ ਜੈਸੇ ਅਬਰ-ਏ-ਦਰਿਆਬਾਰ।’ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਲਬਾਂ ’ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਿਸਮਿਲ ਅਜ਼ੀਮਾਬਾਦੀ (1901-1978) ਦੀ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ: ‘ਸਰਫ਼ਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ ਅਬ ਹਮਾਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ; ਦੇਖਨਾ ਹੈ ਜ਼ੋਰ ਕਿਤਨਾ ਬਾਜ਼ੂ-ਏ-ਕਾਤਿਲ ਮੇਂ ਹੈ’।
ਮੌਲਾਨਾ ਹਸਰਤ ਮੋਹਾਨੀ ਨੇ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਘੜਿਆ। ਇਹ ਨਾਅਰਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਰੂਹੇ ਰਵਾਂ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1921 ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ-ਏ-ਕਾਮਿਲ (ਮੁਕੰਮਲ ਆਜ਼ਾਦੀ) ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਾਇਆ ਸੀ: ‘ਰਸਮ-ਏ-ਜਫ਼ਾ ਕਾਮਯਾਬ ਦੇਖੀਏ ਕਬ ਤਕ ਰਹੇ; ਹਬ-ਏ-ਵਤਨ ਮਸਤ-ਏ-ਖ਼ਾਬ ਕਬ ਤਕ ਰਹੇ, ਦੌਲਤ-ਏ-ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਕਬਜ਼ਾ-ਏ-ਅਗ਼ਯਾਰ ਮੇਂ, ਬੇਅਦਦ-ਓ-ਬੇਹਿਸਾਬ ਦੇਖੀਏ ਕਬ ਤਕ ਰਹੇ’। ਜੇ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਦੁਸ਼ਮਨੋ ਕੀ ਗੋਲੀਆਂ ਕਾ ਹਮ ਸਾਮਨਾ ਕਰੇਂਗੇ, ਆਜ਼ਾਦ ਹੀ ਰਹੇਂ ਹੈ, ਆਜ਼ਾਦ ਹੀ ਰਹੇਂਗੇ’ ਨੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਉਂ ਹੀ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ’ ਜੋਸ਼ ਮਲੀਹਾਬਾਦੀ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੋਸ਼ ਭਰਿਆ ਸੀ: ‘ਮੇਰਾ ਨਾਅਰਾ, ਇਨਕਲਾਬ-ਓ-ਇਨਕਲਾਬ-ਓ-ਇਨਕਲਾਬ’।
ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਕਿਵੇਂ ਫ਼ਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦੀਵਾਨੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਸਿਆਸੀ ਨਾਬਰੀ ਦਾ ਸਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਸੀ। ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ: ‘ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਂਚੇ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ… ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਤੇ ਸੋਚਾਂ ਤੋਂ ਬੇਲਾਗ ਆਪਣੇ ਤਸੱਵਰੀ ਮੀਨਾਰਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿਣਾ ਹੁਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।’ ਜ਼ਹੀਰ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ 1930ਵਿਆਂ ਦੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿਚ ਫੈਲ ਰਹੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧ, ਸਮਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਤੇਜ ਵੱਲ ਸੀ। ਸਾਹਿਤਕ ਹਸਤੀਆਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਇਨਸਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਪਿੱਤਰਸੱਤਾ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਤੱਕ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ‘ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਿਧਾਂਤ’ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਕ ਸੀ।
ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ, ਗੁਰਬਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦਮਨ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਭੀਸ਼ਮ ਤੇ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ, ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ, ਰਾਜ ਤੇ ਸ਼ੰਮੀ ਕਪੂਰ, ਦੇਵ ਆਨੰਦ ਜਿਹੇ ਫਿਲਮੀ ਸਿਤਾਰੇ ਅਤੇ ਜਾਂਨਿਸਾਰ ਅਖ਼ਤਰ, ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜਾਫ਼ਰੀ ਜਿਹੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਲਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਝਾਤ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ, ਦਮਨ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ।
ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ‘ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ’ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਨੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਚੰਗੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਚਾਈ, ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਡੱਕਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੂੜੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕੱਟੜਤਾ, ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਅਦਬ ਕਿਸੇ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਤਵਾਜ਼ਨ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕਸੁਰਤਾ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਰਚਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਤਬਾਹਕੁਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵਫ਼ਾ, ਸੁਹਿਰਦਤਾ, ਹਮਦਰਦੀ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਮਤਾ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਇਹ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਉੱਥੇ ਸਥਿਰਤਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਪਣਪਣਗੇ। ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉੱਥੇ ਵੰਡ, ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ੀ, ਨਫ਼ਰਤ, ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਰਹੇਗਾ… ਅਦਬ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ… ਇਹ ਸਵੈ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਕ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।’’ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਤਫ਼ਰਕੇ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਤੱਕਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ: ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਜਾਂ ਇਸ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਇਕ ਹੋਰ ਰਾਹ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰਤਾ, ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨਾਲ ਖਲੂਸ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਰੁਣਾ ਭਾਵ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ।
ਕੌਮੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਸਾਡੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਪਾਰ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੀ.ਆਰ. ਚੋਪੜਾ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਧਰਮਪੁੱਤਰ’ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਨੇ ਇਕ ਅਹਿਮ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਹੈ ‘ਯੇਹ ਕਿਸਕਾ ਲਹੂ ਹੈ, ਕੌਨ ਮਰਾ’।
ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਈਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਅਸੀਂ ਤਨਹਾਈ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਉਵੇਂ ਹੈਰਾਨ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹਾਂਗੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਾਵੇਦ ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ‘ਯੇ ਕਹਾਂ ਆ ਗਏ ਹਮ, ਯੂੰ ਹੀ ਸਾਥ ਸਾਥ ਚਲਤੇ…’।

ਸਰਫ਼ਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ ਅਬ ਹਮਾਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ

ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ

ਸਰਫ਼ਰੋਸ਼ੀ1 ਕੀ ਤਮੰਨਾ2 ਅਬ ਹਮਾਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ

ਦੇਖਨਾ ਹੈ ਜ਼ੋਰ ਕਿਤਨਾ ਬਾਜ਼ੂ-ਏ-ਕਾਤਿਲ3 ਮੇਂ ਹੈ

ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਊਂ ਦੂਸਰਾ ਕੁਛ ਬਾਤਚੀਤ

ਦੇਖਤਾ ਹੂੰ ਮੈਂ ਜਿਸੇ ਵੋ ਚੁੱਪ ਤੇਰੀ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਮੇਂ ਹੈ

ਐ ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਮੁਲਕ-ਓ-ਮਿੱਲਤ4

ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਊਪਰ ਨਿਸਾਰ5

ਅਬ ਤੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਕਾ ਚਰਚਾ ਗ਼ੈਰ ਕੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਮੇਂ ਹੈ